Wat kun je met de ISO?

Peter van Veen

Wie digitaal fotografeert komt een keer in aanraking met de term ISO. Want de ISO is nu eenmaal onlosmakelijk verbonden met de belichtingsdriehoek. En waar diafragma en sluitertijd nog wel visueel zichtbaar zijn, is dat bij ISO niet het geval. Sterker nog: wat kun je met de ISO? Wat is het eigenlijk? De afkorting ISO komt van International Organization for Standardization en heeft in die zin helemaal niks te maken met fotografie. Maar goed, wat doet ISO? ISO staat voor de gevoeligheid van de pixels op de sensor van je camera. Vergelijkbaar met de ASA van de analoge filmrolletjes, waar het stond voor de gevoeligheid van de filmemulsie. Hoe hoger het getal, hoe gevoeliger de materie en ook hoe meer licht er per tijdseenheid opgenomen kan worden. En dat laatste is belangrijk.

ISO 1600 Wanneer je camera onvoldoende licht op de sensor krijgt, wordt de foto te donker. Om dit op te lossen kun je de ISO hoger zetten. Elke fotograaf is afhankelijk van licht en de lichtomstandigheden variëren per locatie en moment van de dag. De ISO-waarde is daarmee een belangrijk stuk gereedschap waarmee de fotograaf in staat is om effectief te werken in een diversiteit aan lichtomstandigheden. De ISO-waarde heeft invloed op het diafragma en op de sluitertijd. Of je nu ergens in een bos staat, op een concert bent, of bij kaarslicht dineert, wanneer er weinig licht beschikbaar is geeft de ISO je de mogelijkheid om toch nog goed belichte foto’s te maken zonder dat je meteen naar het statief moet grijpen. Dit is een groot verschil met de analoge tijd, waar per rolletje een ASA-waarde gekozen moest worden. Met een digitaal fototoestel heb je de vrijheid om de ISO per foto anders in te stellen.

Gevoeligheid van de sensor

Met de ISO-waarde wordt aangeduid hoe gevoelig de pixels op de sensor zijn voor licht. Bij een waarde van ISO 200 betekent dat dat de sensor 2x zoveel licht opvangt dan bij ISO 100. Om 2x zoveel licht te ontvangen is het ook mogelijk om de sluitertijd 2x zo lang te maken (bijvoorbeeld van 1/100s naar 1/50s) of door het diafragma 2x zo groot te maken (bijvoorbeeld van f/8 naar f/5.6). Toch is dat ook niet altijd haalbaar. Want zowel het veranderen van de sluitertijd als het diafragma heeft daarnaast ook andere gevolgen. Zo kan een langere sluitertijd gemakkelijk eindigen in een bewogen foto. Of wordt de scherptediepte kleiner dan gewenst door het diafragma verder te openen. Misschien denk je nu de oplossing te hebben door dan maar als standaard een hoge ISO-waarde in te stellen, zodat er altijd voldoende licht voorhanden is. Of wil je de Auto-ISO instellen, die op sommige camera’s mogelijk is. Toch is dat meestal geen goed idee.

Hogere ISO = Meer Ruis

De keerzijde van het verhogen van de ISO is dat er meer ruis in de foto komt. In de analoge filmwereld werd dit wat lieftallig aangeduid met ‘korrel’ en had soms zeker een toevoeging.

Hogere ISO geeft nog meer nadelen

Helaas is het niet alleen meer ruis die optreed door een hogere ISO. De keerzijde van de medaille is helaas iets groter. Zo zijn er feitelijk drie problemen die optreden: meer ruis, minder scherpte en minder contrast. De twee laatsten zijn wat mij betreft wat minder grote problemen. De verminderde scherpte door de verhoogde ISO treedt voornamelijk op in de fijnere details. En de contrastvermindering zie je vooral terug in het minder goed zien van de details in de schaduwen en de hooglichten.

Is ruis altijd slecht?

Nee, zeker niet. Allereerst kan het een beetje ‘gevoel’ in het beeld brengen. Met name als je in Zwart-Wit werkt. En daarnaast is ruis veel meer zichtbaar op een beeldscherm (waar je vaak met je neus dicht op zit en vaak op ingezoomd beeld kijkt) dan op een afdruk. Veelal is aanwezige ruis in een print niet eens te zien. 

ISO 3200

Verschillende camera’s geven verschillende ruis

Misschien is ruis in je foto’s je nog niet eerder opgevallen. Probeer dan maar eens wat foto’s te maken met een veel hogere ISO dan je normaal doet. Zeker weten dat je de ruis dan terug gaat zien! Bij welke ISO-waarden ruis optreedt is weer voor elke camera anders. Bij een compactcamera kan ISO 400 net zoveel ruis opleveren als een spiegelreflex op ISO 3200, om maar een voorbeeld te noemen. Een fullframe camera heeft weer minder last van ruis dan een crop-camera. Dat heeft allemaal te maken met de grootte van de sensor. Hoe groter de sensor, hoe minder last van ruis. Gelukkig staat de techniek niet stil en zijn de ruis-prestaties door de jaren heen stukken verbeterd. Om je een idee te geven: mijn eerste digitale spiegelreflexcamera, de Nikon D50, had een maximale ISO van 1600. Op 200 en 400 was nog redelijk te fotograferen, daarboven niet meer door teveel ruis. Mijn huidige camera, de Nikon D500, heeft een maximale ISO van maar liefst 51200! Wat mij betreft wordt er vaak teveel nadruk gelegd op aanwezige ruis. En waarom? Omdat we tegenwoordig onze foto’s niet meer op een print bekijken, maar op een beeldscherm. En liefst 100% ingezoomd. Maar…. Vergeten we dan niet dat de kijkafstand toeneemt naarmate het beeld verder vergroot wordt? Vergelijk dat maar eens met een grote poster of een billboard. Die bekijk je toch ook niet op een afstand van tientallen centimeters? Nou dan!

Wat is de maximale ISO-waarde

Flauw antwoord: dat hangt er van af. Serieus: dat verschilt echt teveel per camera om daar een richtlijn voor te geven. Oplossing: testen! Maak een serie opnames van eenzelfde situatie met verschillende ISO-waarden. Bekijk die op scherm maar print ze ook eens een keer uit. De lastigste situaties hierin zijn opnames binnenshuis waarbij niet al teveel licht aanwezig is.

Hebben hogere ISO-waarden wel nut

In het hele stuk hierboven worden allerlei argumenten aangevoerd om de ISO toch maar zo laag mogelijk te houden vanwege diverse risico’s. Maar zijn er dan ergens nog wel voordelen aan het verhogen van de ISO-waarde? 

ISO 2000

Kansen door de ISO te verhogen

Door een hogere ISO-waarde in te stellen creëer je de volgende mogelijkheden:

  • Een kortere sluitertijd. Zodra er ook maar iets minder daglicht beschikbaar is komt het probleem van te lange sluitertijden al snel om de hoek kijken. En daarmee het risico op bewegingsonscherpte. Misschien heb je het diafragma al zo ver mogelijk open staan, dan is het verhogen van de ISO een welkome uitkomst om zo toch nog die kortere sluitertijd te hanteren.


  • Meer scherptediepte door het diafragma verder dicht te zetten. In plaats van een kortere sluitertijd kun je ook er voor kiezen om het diafragma verder te sluiten, bijvoorbeeld van f/4 naar f/8 om zo meer scherptediepte in je beeld te krijgen.


  • Een combinatie van bovengenoemde opties. Voorbeeld: door de ISO te verhogen van 200 naar 800 win je 2 lichtstops. Die kun je inzetten door de sluitertijd te verkorten van 1/100s naar 1/200s (1 lichtstop) en tegelijkertijd kan het diafragma 1 lichtstop verder dicht van f/4 naar f/5.6.

Andere redenen om een lage ISO te gebruiken

Meestal is het zo dat je ISO omhoog moet omdat er te weinig licht is. Maar het tegenovergestelde kan ook! Ja, er kan teveel licht zijn om de foto te maken die jij graag wilt. Ik geef je enkele voorbeelden:

Voorbeeld 1

Je wilt een waterval fotograferen en hebt een sluitertijd nodig van minimaal een halve seconde of langer om het effecten van melkachtig stromend water te verkrijgen.

  • Zet de camera op de laagste mogelijke ISO-waarde. Het diafragma kan zover als mogelijk dicht. Lukt het dan nog niet, dan heb je een grijsfilter nodig om de hoeveelheid licht te beperken.

ISO 50

Voorbeeld 2

Je wilt op een zonnige dag met een wijd open diafragma fotograferen om zo de omgeving voor en achter je onderwerp te vervagen. Een kleine scherptediepte dus. Je werkt in de A(v)-stand (Diafragmavoorkeuze) en gebruikt diafragma f/2.8 terwijl de camera de juiste sluitertijd berekend. Helaas blijkt dat alle beelden overbelicht raken.

  • Een groot diafragma (laag f-getal) op een zonnige dag betekent hele korte sluitertijden. En dat houdt bij de meeste camera’s wel op bij 1/4000s of 1/8000s. En als de camera dan een nog kortere sluitertijd nodig heeft bij dit gekozen diafragma, gaat het gewoon niet lukken. Kies dan voor een ISO van 100 of zelfs 50. Is dit nog niet afdoende, dan is ook hier een grijsfilter de oplossing.

Voorbeeld 3

Je wilt een foto binnenshuis maken waar het toch net iets te donker is. Je hebt het diafragma al zo ver als mogelijk open en de ISO zo hoog als nog net kan. Toch blijft de sluitertijd te lang. Je zet de flitser aan en alle beelden raken overbelicht.

  • Bij hoge ISO-waarden kan zelfs een klein tikje flitslicht al teveel zijn. Verlaag dan de ISO tot je merkt dat de beelden donkerder worden. Probeer een goede balans te vinden tussen het verlagen van de ISO en het verhogen van de flitskracht.

ISO 5000